Kusters hield raad, college en ambtenaren de juiste spiegel voor

Inhoudsopgave

De gemeentesecretaris Gert-Jan Kusters is buiten gezet door het college van burgemeester en wethouders. En die hebben de stad daar geen dienst mee bewezen. Integendeel. Maastricht was al lange tijd een kerkhof voor burgemeesters en dreigt dat ook te worden voor gemeentesecretarissen als er niets verandert.

ANALYSE

Het bestuur van de stad begint bij de gemeenteraad die al vele jaren veel te veel wensen heeft. De raad legt die wensen neer bij het dagelijks bestuur: het college van burgemeester en wethouders. En die wethouders doen daar soms zelf nog wat schepjes bovenop: ze willen scoren. Dat doe je daar grote projecten door de raad te krijgen en uiteindelijk lintjes te knippen. En los van de politiek: vanuit Den Haag (denk aan jeugdzorg), vanuit de actualiteit (al is het maar een ligboot die losslaat, watersnood) moet de gemeente ook steeds leveren.

Al dat werk komt als eerste op het bordje van de gemeentesecretaris en zijn directieteam. Die sturen een ambtelijke organisatie aan van 1900 mensen en een peloton externen, die al die vragen niet tegelijk aankunnen. Het bewijs? De gemeente houdt al vele jaren tientallen miljoenen euro's per jaar over omdat er te veel vacatures openstaan en omdat begrote projecten simpelweg niet uitgevoerd kunnen worden.

De gemeentesecretaris en het directieteam zitten daarmee precies tussen hamer en aambeeld. De hamer van de raad/college, het aambeeld van de ambtelijke organisatie. In alle organisatietheorieën is dit dilemma vaak beschreven. Hoe doe je het goed voor zowel raad/college als voor ambtenaren? Het is van cruciaal belang om allereerst te begrijpen dat als je voor raad/college je niet meer dan een doorgeefluik bent, je de steun verliest van de ambtenaren. Die zien een leider die het niet voor ze opneemt. Andersom geldt dat precies hetzelfde: als de gemeentesecretaris zich te veel vereenzelvigt met het ambtelijk apparaat, dan verlies je het vertrouwen van raad en met name college. Die hebben dan niks aan je, omdat je niets klaar speelt.

De gewezen gemeentesecretaris Gert-Jan Kusters benoemde zelf perfect zijn positie tussen hamer en aambeeld op 7 oktober. Hij trok ruiterlijk het boetekleed aan dat de ambtelijke organisatie te langzaam leverde. Hij hield de ambtenaren een spiegel voor dat ze moesten veranderen. Maar hij hield tegelijkertijd ook het college voor dat ze het lef moesten hebben eens wat minder ambitie te hebben, om duidelijke keuzes te maken. En met dat inzicht, gekoppeld aan een plan van aanpak dat Kusters presenteerde, liet hij veel wijsheid zien. Zo maakte hij gewag van ingevoerd portfoliomanagement om eerst de dingen te doen die het meest noodzakelijk waren. En hij gaf duidelijke voorbeelden. De Kennedybrug fietsvriendelijker inrichten, dat moest maar wachten. Want de ambtenaren die daarvoor nodig zijn, zijn bij andere projecten (Limmel aan de Maas en noem maar op) veel harder nodig.

Het was met name het CDA-raadslid Nol Beckers die als een van de weinige raadsleden ook zelfreflectie toonde. Hij merkte op dat veel beter geprioriteerd moet worden door de raad. "We moeten werken met een lange termijn agenda. We moeten onze ambities veel beter spreiden." Precies dat is het begin van de oplossing voor Maastricht. Keuzes maken, hoofd- van bijzaken onderscheiden.

Maar Beckers is een roepende in de woestijn van de gemeenteraad, die alles belangrijk vindt. En heel lang was ook wethouder Manon Fokke uitgesproken voorstander van het stapelen van zoveel mogelijk ambities. Daar is ze nu wat voorzichtiger in geworden. Ook wethouder Frans Bastiaens geldt - zo is in het stadhuis bekend - als zeer veeleisend voor zijn ambtenaren. Raad en college hebben de afgelopen jaren kunnen zien dat het ambtelijk apparaat totaal overvraagd is.

Voor de gemeentesecretaris geldt dat hij poortwachter moet zijn voor zijn ambtenaren, maar ook dat hij wel moet leveren. Daarvoor is hij ook afhankelijk van de laag - het directieteam - onder hem. Die moeten samen met hun hogere managers vol aan de bak om te kijken hoe de gemeente het beste kan leveren. Als daar mensen tussen zitten die niet genoeg doorzettingsmacht hebben, dan moet de gemeentesecretaris ook ingrijpen en afscheid nemen van deze en gene. Op dat niveau gaat dat niet anders: als directie en management een laag vette klei is waar je niet doorheen komt, dan zul je dat tocht moeten veranderen. Gebeurt dat niet, sneuvelt de volgende gemeentesecretaris ook weer binnen no time.

Interessant is ook om te kijken naar de positie van de burgemeester. Wim Hillenaar. Een bestuurder die zich vooral laat kennen als verbinder, als iemand die altijd het veilige midden kiest. Hoeveel steun heeft Kusters gekregen van Hillenaar? Dat is een relevante vraag. Het is de vraag of de burgemeester het gezag heeft verworven dat nodig is om deze crisis - want dat is het - te bezweren. Het is voor Hillenaar ook een beetje een lakmoesproef. Nu de verbindingen aan gruzelementen liggen, is het niet genoeg om alleen die te herstellen en een nieuwe gemeentesecretaris aan te nemen. Hij moet nu ook het gezag etaleren dat het anders moet. Op alle fronten.

Hillenaar moet helpen de rust en het vertrouwen in de organisatie terug te brengen. Wat hem zou helpen is als ook de raad, de wethouders, de ambtenaren begrijpen dat het tijd is voor zelfreflectie. Hoofd- van bijzaken moeten gescheiden worden, waarna je stopt met de bijzaken. Daar komt voor de ambtenaren bij dat ze echt moeten gaan denken in het belang van de burgers en de ondernemers in de stad. Dat vergt dat ze nauw samenwerken in plaats van allemaal apart vanuit hun eigen koninkrijkjes te adviseren zoals nu veel te vaak gebeurt. En daar past een gemeentesecretaris en een directieteam bij dat zo'n integrale aanpak afdwingt.