Inhoudsopgave
Minder dan de helft van de inwoners is bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2022 gaan stemmen. De meerderheid bleef thuis. Wie ziet wat de invloed is van stemmers op het beleid en de uitvoering daarvan in de stad, moet constateren dat de thuisblijvers geen enkele reden gegeven wordt om in maart 2026 wel een bolletje rood te gaan kleuren in een stemlokaal.
OPINIE
Want het is niet de bevolking die via de gekozen gemeenteraad de baas is in de stad. Wettelijk is de raad het hoogste bestuursorgaan in de stad, maar in de praktijk niet. Het is ook niet het door de raad aangesteld dagelijks bestuur - het college van burgemeester en wethouders - dat de baas is in de stad. En het is niet de hoogste ambtenaar, de gemeente-secretaris. Het is zelfs niet het driekoppige directieteam. Nee, de lagere ambtenaren hebben de feitelijke macht. Zij zijn de sleutelspelers.
Overdreven? Allerminst. Lees de analyse van de gemeentesecretaris nog maar eens na over de stand van zaken in het stadhuis. Laten we omdat het zo exemplarisch is heel even het voorbeeld van de veelbesproken balk volgen om het bewijs aan te dragen dat de ambtenaren de baas zijn. De secretaris vindt dat zelf ook een sprekend voorbeeld van onvoldoende performance.
Een pandeigenaar zaagt - met permissie op een bouwtekening - een stuk balk af in een monumentaal pand. Vervolgens komt hij terecht in een loopgravenoorlog met de afdeling cultureel erfgoed van de gemeente. Na heel veel publieke druk en publicaties zegt dat de raad dat het monumentenbeleid soepeler moet, waarbij nadrukkelijk verwezen wordt naar de casus-balk. De gemeentesecretaris zegt dinsdagavond dat juist de balk laat zien "dat we (het ambtelijk apparaat, red.) niet goed performen".
En dat is alleszeggend. De kwestie duurt na zeker anderhalf jaar volledige impasse nu al weer maanden voort, een vergunning om vier appartementen te bouwen boven de afgezaagde balk is er nog steeds niet. Ondanks de wens van de raad. De wethouder zegt bezig te zijn met de actualisatie van het monumentenbeleid. Wel woorden, maar geen daden. De balk is een mooi voorbeeld, maar het is vooral exemplarisch voor de macht van de ambtenaren in het algemeen.
Hoe zou het moeten gaan in de stad? De raad geeft de wethouder opdracht iets te regelen. De wethouder - die schrijft zelf natuurlijk geen vergunning uit - legt die opdracht neer bij de gemeentesecretaris en de verantwoordelijke directeur. Die spreekt de verantwoordelijke manager of teamleider aan en die regelt dat iemand daadwerkelijk in actie komt. Maar dat gebeurt veel en veel te traag. De gemeentesecretaris erkent dat het te traag gaat. "We delen die conclusie van het college. Medewerkers moeten voelen dat het anders moet."
Woorden, maar geen daden. Het moet precies andersom! De raad moet tegen de wethouder zeggen: "U levert niet, zo moeten we vaststellen. We geven u nog een maand respijt, anders zeggen we het vertrouwen in u op." De wethouder moet op zijn of haar beurt zeggen tegen de gemeentecretaris en de directie. "Ik wil binnen drie weken een oplossing. Verder uitstel - "jullie zijn er al maanden mee bezig" - duld ik niet. Dan hebben we een ander probleem. Dan is er wat mij betreft een onwerkbare situatie en gaan we afscheid van elkaar nemen." En dan moet de hoogste ambtenaar intern hetzelfde zeggen tegen de lagere verantwoordelijke ambtenaren. "Als jullie niet leveren binnen 2,5 week, dan zitten daar consequenties aan. Dan neem ik afscheid van jou (of jullie). Dan kunnen we niet samen verder."
Het gaat mis omdat de raad - die zich alleen verhoudt tot de wethouders die het beleid van de raad moeten uitvoeren - de verantwoordelijke wethouder niet wil wegsturen. Dat heeft alles te maken met de lokale politiek. De coalitiepartijen in de raad gaan - in het geval van de balk - de wethouders Hubert Mackus (CDA) en Frans Bastiaens (SPM) - niet wegsturen. De twee gaan voorop in de nieuwe verkiezingsstrijd. En de twee zijn zo slim en politiek bedreven, dat ze de raad vrij gemakkelijk aan het lijntje kunnen houden. Ze hebben de gave om goed te kunnen praten. "We begrijpen wat jullie zeggen, beste raadsleden. We zijn ermee bezig. Heb nog even geduld." En de raad accepteert dat.
Ja, intern zullen de wethouders wel de druk opvoeren. De gemeentesecretaris dinsdagavond: "Er is teleurstelling, onbegrip en boosheid. Daarover zijn we (de secretaris en het directieteam, red.) in gesprek met het college." Maar ook hier pakken de wethouders niet door. Als de gemeentesecretaris niet op tijd levert, moeten ze hem wegsturen. Ook al is het voor de rest een goede vent, die natuurlijk ook bepaald niet dom is. Het gaat erom dat je als wethouder ook zaken moet kunnen afdwingen.
En het gaat ook mis als de gemeentesecretaris de - mag je het zo noemen? -'weigerambtenaren' niet de laan uit stuurt.
Die ambtenaren zien dan dat er op weigeren, traineren en met een mooi wood 'meestribbelen' geen enkele sanctie volgt. Dat is dus lang vol te houden. En vanuit de diepgewortelde cultuur dat dat zo is bij de gemeente, voelen de ambtenaren ook dat zij bepalen. Als zij niet leveren, gebeurt het simpelweg niet. Laat Tom Schilderman - die van de balk - nog maar wachten op zijn bouwvergunning voor vier appartementen tot hij een ons weegt. Woningnood of niet.
De raad, de wethouders, de secretaris en het directieteam zullen het allemaal goed bedoelen. Maar dat is niet genoeg. Het systeem dat het overleven van de coalitie heilig is, zorgt uiteindelijk voor stilstaand water dat al behoorlijk stinkt. Dus ja, waarom zou je eigenlijk gaan stemmen voor de gemeenteraad?
Het heeft alles te maken met leiderschap. Of misschien beter gezegd: met een gebrek aan leiderschap. Leiderschap is wat anders dan management, dat is uiteindelijk een boekhouders-kunstje. Leiderschap is verantwoording nemen. Het was Jo Smeets van Maastricht van Nu die dat misschien wel het beste aanvoelt van iedereen in de raad. "Krijgt de directie het niet geregeld?", was zijn vraag. Smeets is een jongen van het volk, heeft geen universitaire studie afgerond. Maar voelt als geen ander aan waar de schoen wringt. Dat is de kern van leiderschap. Iemand die zegt: "Zo gaan we het doen. Met jou, of zonder jou. En het moet af voor het einde van de maand. Begrepen?"
Leiderschap uitstralen begint aan de top. En zie daar hoe bijvoorbeeld burgemeester Wim Hillenaar nu wel op een leiderschapsklasje is in Londen, maar in de stad zelf altijd de verbindende kaart trekt. Altijd op zoek naar het genuanceerde midden. Dat kan vaak een prima houding zijn, zeker voor je eigen houdbaarheidsdatum. Maar soms moet je een keer zeggen waar het op staat. Hoe anders was dat onder oud-burgemeester Gerd Leers? Die eiste letterlijk heel veel van zijn ambtenaren. Leers veegde vrijstaat Vinkenslag rücksichtslos schoon. Hij maakte een einde aan de subsidieverslaving van het toenmalige MVV. De bevolking droeg hem op handen. Leers werd niet voor niets de beste burgemeester van het land.
Leiderschap kun je maar tot op zekere hoogte leren. Het moet voor een deel in je aard zitten om zonder aanziens des persoons ook makkelijk harde feedback te geven. Om durven te zeggen: "We gaan afscheid van elkaar nemen." Natuurlijk: je wint er de populariteitsprijs niet mee. Leers was ook niet bij iedereen geliefd. Maar je wist wel wat je aan hem had.
Het leger geeft vaak mooie voorbeelden als het gaat om leiderschap. Als je mee moet naar de frontlijn in een oorlogsgebied, dan zit je het liefst in de eenheid van Marco Kroon. Omdat die dan doet wat gedaan moet worden. Omdat je op zijn leiderschap vertrouwt. Zo ook uit de legerwereld de Eisenhower-matrix die je kunt gebruiken als meer van je organisatie gevraagd wordt dan je aankunt. Dan moet je meteen stoppen met zaken die en niet acuut opgepakt hoeven te worden én strategisch niet van waarde zijn. Dan weet je wat je niet moet doen. Stop doing!
De secretaris riep zelf het college op "lef en durf" te hebben om de ambities te minderen. Maar dat geldt ook voor hemzelf: lef en durf hebben. Als hij ziet dat zijn ambtelijke organisatie bezwijkt, moet hij daar pal voor gaan staan. Dan moet hij niet een stortvloed aan opdrachten van het college accepteren. En ja, als daar persoonlijke consequenties aan zitten, dan heb je die te accepteren. Put your money where your mouth is. Of anders gezegd: If you can't stand the heat, get out of the kitchen.
Nu is het natuurlijk in Maastricht geen oorlog. Het gaat goed in de stad. Zeker financieel klotst het geld tegen de plinten. Er wordt gewerkt aan grote projecten, Limmel aan de Maas, The M en veel meer. Maar een vergunning binnen twee maanden afgeven is nog steeds onmogelijk. De directie is nog bezig grip te krijgen op dat proces, op de ambtenaren.
Komt als extra complicerende factor bij dat ambtenaren nu veel sneller aangeven zich "onveilig" te voelen. Hoe veelzeggend is dat vanuit de ambtenarij zelf is gevraagd aan de Arbeidsinspectie om naar Maastricht te komen? En wat dat betreft is de jongste generatie ambtenaren ook nogal gevoelig. "Ze voelen zich geraakt hoe politiek-bestuurlijk over ambtenaren wordt gesproken", zei de gemeentesecretaris. Die zelf ook vindt dat ambtenaren "niet van suiker" moeten zijn. De feedbackgesprekken met ambtenaren hebben vaak als insteek - letterlijk - "Wat voel ik, wat voel jij?" Dat klinkt nogal 'woke'.
Angst hoeven de ambtenaren niet te hebben. Zolang de gemeenteraad een tandeloze tijger blijft, zullen er geen consequenties zijn. De raad is zelf de zwakste schakel in de chain of command. De vis begint te stinken aan de kop.
Vraag in de feedbackgesprekken zou misschien niet moeten zijn: Wat voel ik, wat voel jij? De vraag zou misschien moeten zijn: Wat zou Tom Schilderman na meer dan twee jaar tegenwerking voelen?
Maurice Ubags
Maurice Ubags
Maurice Ubags
