Stadhuis: Wie leert de olifant weer dansen?

Inhoudsopgave

Wie zei dit en wanneer? "Het is al lang onrustig in Maastricht. De raad was niet op de hoogte van de al langere tijd verminderde chemie tussen college en gemeentesecretaris. Twee weken terug liep het allemaal nog goed, zei men." Dat levert veel vragen op van haar kant. Ook over de politieke verantwoordelijkheid. Ze vindt het prima dat wethouder Janssen die neemt, maar daarmee zijn haar zorgen over de financiën niet weg. "Waarom neemt niet het hele college verantwoordelijkheid? Er is toch collegiaal bestuur?"

ANALYSE

Nee, dit is geen recente uitspraak naar aanleiding van het gedwongen vertrek van gemeentesecretaris Gert-Jan Kusters.

Dit werd begin 2021 gezegd door Manon Fokke en opgetekend in Binnenlands Bestuur van 24 maart 2021. Fokke zat met haar PvdA in de oppositiebankjes. Aanleiding was het vertrek van toenmalig gemeentesecretaris Ruud Kleijnen, gevolgd door het vertrek van wethouder Jim Janssen (SPM). De inhoudelijke aanleiding was een tekort van meer dan 25 miljoen euro op het Sociaal Domein.

Het kan verkeren.

4,5 jaar later is Manon Fokke (PvdA) wethouder en verantwoordelijk voor personeel en organisatie. En weer is een gemeentesecretaris vertrokken, nadat het college geconstateerd heeft dat er "geen chemie" meer was met hem, met Gert-Jan Kusters. Saillant: toen "verminderde chemie", nu "geen chemie."

Deze keer heeft geen enkele wethouder, laat staan het hele college zoals Fokke in 2021 nog bepleitte, politieke verantwoordelijkheid genomen. Stoere taal is kennelijk wat makkelijker vanuit de oppositiebankjes dan vanaf het pluche, zeker als je daar zelf op zit.

Dat er nu weer een "gebrek aan chemie" is en weer een gemeentesecretaris moet vertrekken, staat niet op zichzelf. Er is een lange lijst ogenschijnlijk losstaande zaken aan te wijzen, die echter allemaal hetzelfde verhaal verhaal vertellen. Het college van burgemeester en wethouders wil de politieke keuzes maken, maar de ambtenarij sluit nog veel te vaak vanuit de eigen kokers na ellenlang onderling onderhandelen een compromis met elkaar en legt dat voor aan het college. Dat dan twee minuten voor twaalf mag tekenen bij het kruisje.

In elke koker wordt nog te veel beleid gemaakt, wat dan weer niet altijd samengaat met het beleid uit andere kokers. Het recept voor vertraging. De organisatie heeft ook zelf meer behoefte aan sturing vanuit directie, het gemeenschappelijk managementteam, om te komen tot besluitvorming. Minder beleid produceren, meer uitvoeren.

De analyse van wat er mis is tussen college van burgemeester en wethouders, tussen gemeentesecretaris, tussen gemeenschappelijk directieteam en tussen de ambtenarij, is feitelijk al deels openbaar gemaakt door de gemeentesecretaris zelf. Op 7 oktober ging hij in op de stand van de organisatie. In die vergadering zegt de dan nog actieve Gert-Jan Kusters eigenlijk precies wat allemaal moet veranderen aan ambtelijke kant. En dat is veel. Kusters spreekt onder meer over ambtelijk vakmanschap en het voorkomen van "oogkleppen".

- "We moeten oplossingen verzinnen in plaats van onmogelijkheden debiteren."
- "We moeten meer naar de geest van de regel handelen."
- "We moeten meer naar buiten gaan."
- "Vakmanschap mag er wel zijn, maar dat is niet voldoende. We moeten dat vakmanschap kunnen toepassen aan wat de inwoners willen, aan wat het bestuur wil. Hoe voorkomen we dat vakmanschap oogkleppen op heeft?"
- "De bestuurlijke antenne kan beter: wat betekent dit voor mijn bestuur? Dat mag je zeker verwachten van de leidinggevende ambtenaren."
- "Er zijn te veel voorbeelden waar we niet goed performen. Ik noem de balk en het raam. Dat zijn voorbeelden die spreken."

Zijn verhaal wordt diezelfde vergadering nog ietsje verder toegelicht door Karolien Leonard, directeur en nu tijdelijk interim-secretaris. Ze vertelt de raad op 7 oktober waarom het makkelijk zes toch acht maanden kan duren, voordat er een advies is op een vergunningsaanvraag. "Het klopt dat voor de buitenwereld een vergunning een simpel iets lijkt. Maar grip krijgen op al die acties van medewerkers is best een uitdaging."

Te denken valt aan ambtenaren die hun zegje doen over verkeer, parkeerplaatsen, economie, cultureel erfgoed, detailhandelsbeleid, brandveiligheid, ruimtelijke ordening, milieu en afval, duurzaamheid en dan is er soms ook nog de welstandscommissie. Leonard zegt dat geprobeerd wordt grip te krijgen op dat vergunningenproces, maar zegt ook dat dat niet zo eenvoudig is.

Pas als je al die opmerkingen in gedachten houdt, is het ineens verklaarbaar waarom wethouder John Aarts dit jaar in een raadsinformatiebrief meldt dat er - letterlijk citaat - "geen geld" is voor een zebrapad op een drukke oversteekplaats in de stad. Hoe kan dat? De gemeente houdt jaar in jaar uit vele tientallen miljoenen euro's over op de begroting. Hoezo dan: "geen geld"? Het is veel waarschijnlijker dat in dit geval de ambtenaren van Aarts vinden dat er "geen geld" is. En in een verkokerde organisatie komt dat ambtelijk oordeel in het college, waar Aarts het meldt. Van het collegebesluit wordt vervolgens een raadsinformatiebrief gemaakt. Niemand in het hele college die kennelijk tegenwerpt dat "geen geld" toch geen geloofwaardige reden kan zijn om gechargeerd gezegd vijf witte strepen op het wegdek te schilderen. Een toonbeeld van een verkokerde organisatie.

In dezelfde categorie 'klein bier' als het zebrapad valt de subsidie voor de intocht van Sinterklaas. Het organiserend comité krijgt jaarlijks 2.500 euro en vraagt verhoging naar tienduizend euro. Wethouder Bastiaens meldt de raad dat het gelukt is om vijfduizend euro te vinden, met dank aan wethouder Alain Garnier die wel nog geld wist te vinden in een potje dat bestemd was voor armoedebeleid. En zo zijn er meer zaken: de gemeentesecretaris benoemde zelf al het beruchte 'balkgate' en 'stopverfgate', waarin de afdeling Cultureel Erfgoed vanuit zijn eigen koninkrijk weet wat goed is voor de stad. Pas na zware druk vanuit publieke opinie, raad en college wordt het monumentenbeleid versoepeld. Lees: ook andere belangen gaan meewegen. Andere afdelingen krijgen een zwaardere stem.

De moeizame verhouding tussen de bestuurders en de ambtenaren en de ambtelijke cultuur gaat al lang terug. Twee gemeentesecretarissen sneuvelden al en als er in de verhouding tussen bestuur en ambtenarij niets verandert, wordt het stadhuis een kerkhof voor secretarissen.

We spoelen de film een paar jaar terug. Denk aan het mislukken van het Shared Service Center Zuid-Limburg (SSC-ZL). In 2020 werd daar definitief de stekker uit getrokken, het project lag toen al lang stil. Het project waarmee de gemeenten Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen samen inkoop, ict en administratie oppakten, werd geplaagd door schandalen, stagnerende vooruitgang en een slechte werksfeer.

Uit Binnenlands Bestuur: "Er was geruime tijd weinig draagvlak onder Maastrichtse ambtenaren (die ook niet in Heerlen wilden gaan werken, red) en er ontstond wantrouwen toen het akkoord over de arbeidsvoorwaarden voor de medewerkers uitbleef. Het advies van de ondernemingsraad was negatief, het college stelde het sociaal plan voor de medewerkers eenzijdig vast, de relatie tussen de medewerkers en directeur Wim Lousberg verslechterde en de huisvestingskosten stegen omdat het Heerlense pand niet geschikt was."

In dat proces ontstond vervolgens de beruchte Spionageaffaire. Vertrouwelijke concept-notulen uit een vergadering van een samenwerkingsverband van de drie gemeenten, waaronder Maastricht, lekten uit. Tijdens die vergadering zou toenmalig VVD-wethouder John Aarts van Maastricht hebben gedreigd kritische ambtenaren te ontslaan.

Het college liet bedrijfs-recherchebureau Hoffman heimelijk naar het lek zoeken in 41 mailboxen van onder meer OR-leden. De rechter oordeelde later dat dat middel in geen verhouding stond tot het doel. Het hoeft geen betoog dat zo'n heimelijk onderzoek de verhoudingen in het stadhuis op scherp heeft gezet.

In het volgende jaar, 2021, escaleert de situatie in het stadhuis andermaal. Op 24 maart 2021 meldt Binnenlands Bestuur: "Grote tekorten in het sociaal domein en een interim-directeur die een kwart miljoen kreeg voor een opdracht van een half jaar hebben de Maastrichtse wethouder Jim Janssen uiteindelijk de handdoek in de ring doen gooien. Het vertrek van gemeentesecretaris Ruud Kleijnen zagen partijen in de raad niet aankomen. Kleijnen bleek al enkele weken met ziekteverlof en stapt over naar De Ronde Venen."

Janssen stapte op na het uitkomen van het rapport Verbeterplan Sociaal Domein: "In het hele proces rondom de totstandkoming van het Verbeterplan Sociaal Domein zijn zaken niet goed verlopen. Dat geldt, zo bleek gaandeweg, ook voor de sturing op de organisatie als geheel. Zaken waar ik niet altijd invloed op had, maar waarvoor ík de politiek-bestuurlijke eindverantwoordelijkheid draag. En neem."

En weer is er een duidelijk signaal dat er sprake is van verkokering in de ambtelijke organisatie, wanneer Janssen spreekt over "de sturing op de organisatie als geheel."

De geschiedenis herhaalt zich: De gemeente Maastricht maakte bekend dat tussen het college en Kleijnen is gesproken over "verminderde chemie" en dat hij uit kon gaan zien naar een nieuwe baan." Kleijnen werd per 1 mei gemeentesecretaris in gemeente De Ronde Venen. Zijn plek werd ingenomen door ervaren interimmer Wil Rutten die al eerder gemeentesecretaris was in Maastricht.

De vier andere coalitiepartijen waarderen de bereidheid van SPM om in de coalitie "hun rol te blijven vervullen", schrijven ze tijdens de crisis. Ze hebben "met grote zorg" kennis genomen van het vertrek van Janssen en Kleijnen. Om dan te schrijven: "De partijen realiseren zich dat de zorgen over de inrichting van het sociaal domein, de financiële situatie van de stad en de ontwikkeling van de ambtelijke organisatie door deze gang van zaken zijn gegroeid en willen dat het college snel en doortastend een route naar herstel schetst."

Gert-Jan Kusters werd aangetrokken als de nieuwe gemeentesecretaris. In 2023 besloot de gemeente Maastricht tot een ingrijpende reorganisatie van haar ambtelijke organisatie om het functioneren moderner, efficiënter en toekomstbestendiger te maken. Hierbij werden alle functies herzien en kregen circa 750 ambtenaren een nieuwe plek of functie mits zij positief meewerkten aan de veranderingen. Doel van de reorganisatie was een einde te maken aan een verouderde, versnipperde organisatiestructuur en te zorgen voor betere samenwerking en dienstverlening aan inwoners.

Ook hier weer: een einde maken aan een versnipperde organisatiestructuur. Een structuur van koninkrijkjes. Die doen aan meestribbelen: meewerken en tegenstribbelen tegelijkertijd. Met de ene voet gas geven, met de andere voet remmen.

De organisatie werd opnieuw opgebouwd rond drie centrale domeinen: Bedrijfsvoering & Dienstverlening, Sociaal en Fysiek, elk met een eigen leiding en verantwoordelijkheden. In deze opzet zijn bijvoorbeeld alle ondersteunende en interne processen gebundeld in het domein Bedrijfsvoering & Dienstverlening.

Die reorganisatie is al eens geduid als een succesvol verlopen operatie, met dank aan Gert-Jan Kusters. Dat er sprake was van een succesvolle operatie, had er vooral mee te maken dat zonder veel rumoer de hele zaak grondig opgeschud was. Dat was het beeld naar buiten toe. Maar de vraag laat zich stellen of hier niet het spreekwoord geldt 'culture eats strategy for breakfast'. Dat er sprake is van zo'n hardnekkige en diepgewortelde ambtelijke cultuur, dat de oude manier van onderling zakendoen als een moeilijk te blussen veenbrand is die ondergronds voortgaat.

Een partij als GroenLinks zegt er in haar verkiezingsprogramma ook iets over. De partij waarvoor huidig wethouder Jeroen Hoenderkamp de volgende wethouderskandidaat is. We weten niet of met Hoenderkamp die als technisch ervaren bestuurder geldt al is gespard over het verkiezingsprogramma of dat het vooral uit de koker van de raadsleden komt. "Maastricht is een stad vol ambitie, maar de gemeentelijke organisatie loopt daar niet altijd in mee. Niet omdat mensen niet hard werken, maar omdat systemen, structuren en werkwijzen niet altijd behulpzaam zijn. En dat remt ons af. GroenLinks wil dat veranderen. Ook hebben we aandacht voor verschotting. De samenwerking tussen gemeentelijke domeinen moet beter. We doen dit met respect voor ieder die bij de gemeentelijke diensten actief is."

De burgemeester heeft van de relatie tussen college en ambtenarij 'Chefsache' gemaakt. Nog voordat de raad zich kon uitspreken over moties die om een extern onderzoek vroegen, kondigde Hillenaar zelf al aan dat er zo'n onderzoek zou komen. Waarbij alles onderzocht mag worden. Waarbij er geen politieke druk op de onderzoeksvragen mag zijn. Veelzeggend: Hillenaar was het wat betreft de aanpak van zo'n onderzoek roerend eens met uitgerekend De SP.

En als de onderzoekers echt de vrije hand krijgen, dan zijn er vele vragen te beantwoorden. Was Kusters alleen verantwoordelijk voor het gebrek aan chemie? Of is dat een verantwoordelijkheid die hij deelde met zijn naaste directieleden. Wat hebben die gedaan of nagelaten om van de grote reorganisatie een succes te maken? Wat valt te zeggen over de rol van de individuele wethouders: hebben die als één team gefunctioneerd, of was het meer ieder voor zich en we vallen elkaar niet af? Wat is er te zeggen over de rol van de burgemeester? Had die niet eerder moeten ingrijpen? Uiteraard: wat heeft Kusters zelf gedaan? Maar ook: is er sprake van gestolde ambtelijke macht. En zo ja, waar zit die dan en hoe krijg je de ambtenaren weer in beweging?

Dankzij de verkiezingen komen er straks enkele nieuwe wethouders. Een alom geprezen ervaren bestuurder als Hoenderkamp (straks GroenLinks) zou wel eens de aangewezen persoon kunnen zijn om - zoals ABP-topman Neervens het ooit zei bij het aantreden - de olifant weer te leren dansen. Hoenderkamp is een bestuurder die het lastige Sociaal Domein goed leidt, maar daarnaast ook in andere moeilijke dossiers zoals dat van de MTB met ogenschijnlijk gemak vastgelopen processen weer in beweging krijgt.

Er komt straks ook een nieuwe gemeentesecretaris. Die zou dan ook zijn eigen directieteam moeten kunnen benoemen, om daarmee zaken echt te kunnen veranderen. Het wisselen van alleen Gert-Jan Kusters zal niet genoeg zijn. Dat zullen ongetwijfeld ook de externe onderzoekers straks constateren.

En er komen natuurlijk ook weer nieuwe raadsleden de arena in. De nieuwe raad moet, zoals de gemeentesecretaris Kusters ook al aangaf, veel scherper hoofd- van bijzaken scheiden. Ambities stapelen heeft geen zin als ze niet uitgevoerd kunnen worden. Dat leidt alleen maar tot meer frustratie. Laat het perspectief van de inwoners en ondernemers weer leidend zijn, zodat iedereen weer aan dezelfde kant van het touw trekt. Overlaad de ambtelijke organisatie niet, maar geef die eerst de tijd om, samen met het college, weer dansritme op te doen.

It takes two to tango.